Cognitive FX-behandeling voor aanhoudende klachten na een hersenschudding: Observatie van verandering in functioneren

Inleiding

Traumatisch hersenletsel komt wereldwijd voor bij naar schatting 54 tot 60 miljoen mensen per jaar, waarvan in Nederland jaarlijks 80.000 gevallen worden geregistreerd (Feigin e.a., 2013; Veiligheid.nl, 2013). Ongeveer 90% betreft licht traumatisch hersenletsel, oftewel een hersenschudding (Boyle e.a., 2014). Hersenschuddingen gaan gepaard met acute symptomen van zeer diverse aard, waaronder klachten van hoofdpijn, duizeligheid, misselijkheid, balans, zicht, visus, cognitie, slaap en emoties (Boyle e.a., 2014). De acute symptomen herstellen in de meeste gevallen binnen enkele dagen tot weken volledig, maar bij 10 tot 30% van de mensen houden de klachten langer dan drie maanden aan (Boyle e.a., 2014). Aanhoudende klachten kunnen leiden tot ernstige beperkingen in het dagelijks functioneren (De Koning e.a., 2015).

Momenteel zijn er geen evidence-based curatieve behandelingen beschikbaar voor aanhoudende klachten na een hersenschudding (Nederlandse Vereniging voor Revalidatieartsen, 2023). De afgelopen jaren is de belangstelling toegenomen voor een specifiek behandelcentrum in de Verenigde Staten, Cognitive FX (CFX). Veelbelovende patiëntervaringen circuleren op de sociale media en naar verluidt reizen jaarlijks honderden Nederlandse patiënten naar deze kliniek. Deze situatie is problematisch vanuit maatschappelijk oogpunt, omdat weinig bekend is over de inhoud van de behandeling, de behandeling kostbaar is (11.000 tot 15.000 euro), niet vergoed wordt en daardoor niet goed toegankelijk is, en de effectiviteit niet wetenschappelijk onderzocht is.

Volgens CFX is de behandeling gericht op het herstellen van verstoringen in de zuurstofafgifte aan actieve hersengebieden (Wing e.a., 2017). De kern van de behandeling bestaat uit een cyclus van (1) cardiovasculaire activiteit; (2) een combinatie van cognitieve, psychosociale, vestibulair-oculaire en sensorische training en (3) rustoefeningen (Wing e.a., 2017). De standaardbehandelduur is één week, waarbij deze cyclus meerdere keren per dag wordt herhaald. Voor en na de behandeling wordt een functionele MRI-scan verricht tijdens het uitvoeren van cognitieve taken, waarbij afwijkingen in de zuurstofafgifte aan hersengebieden worden weergegeven met een door CFX zelf ontwikkelde score.

Tot op heden zijn aanwijzingen voor effectiviteit van de CFX-behandeling beperkt tot positieve ervaringen van patiënten en observationeel onderzoek uitgevoerd door CFX zelf. CFX rapporteert een afname in de mate van afwijkende zuurstofafgifte in de hersenen met gemiddeld 75% tijdens de behandeling, op basis van niet-onafhankelijk en ongecontroleerd onderzoek (Wing e.a., 2017). In een vragenlijst van het Universitair Medisch Centrum Groningen (UMCG) onder een convenience sample van 76 Nederlandse patiënten met niet-aangeboren hersenletsel, rapporteerde een grote meerderheid (94%) verbetering in de klachten na de behandeling bij CFX (Groenewold & Verheij, 2019).

Het schaarse onderzoek naar de CFX-behandeling laat dus veelbelovende resultaten zien, maar heeft belangrijke methodologische beperkingen. Daarbij strookt de theoretische onderbouwing van de behandeling niet met de meest recente literatuur, waar wordt verondersteld dat aanhoudende klachten na een hersenschudding mogelijk ontstaan door een complex samenspel van neurologische en psychologische mechanismen (Clark e.a., 2022). Bovendien blijft theoretisch onduidelijk hoe de specifieke combinatie van cardiovasculaire activiteit en cognitieve training gericht lokale verstoringen in de zuurstofafgifte aan hersengebieden kan herstellen, zoals verondersteld door CFX (Wing e.a., 2017). Al met al bestaat er dus aanzienlijke onzekerheid over de onderbouwing, inhoud en effectiviteit van de behandeling.

Gezien de populariteit van de behandeling onder Nederlandse patiënten, is onafhankelijk onderzoek naar de waarde van de CFX-behandeling van belang. De huidige studie heeft als doel om veranderingen in het functioneren in kaart te brengen bij mensen die op eigen initiatief de behandeling van CFX ondergaan in de Verenigde Staten, zowel op de korte als op de langere termijn. Daarbij wordt ook onderzocht welke factoren samenhangen met de verandering in gerapporteerde symptoomlast.

Methoden

Studieopzet en populatie

Dit is een prospectieve longitudinale observationele studie. De populatie betrof mensen die op eigen initiatief de behandeling bij CFX ondergingen voor aanhoudende klachten na een hersenschudding. De inclusiecriteria waren: (1) tussen de 18 en 65 jaar; (2) aanhoudende klachten na een hersenschudding (Glasgow Coma Scale score 15-13, bewustzijnsverlies minder dan dertig minuten, anterograde posttraumatische amnesie minder dan 24 uur (Teasdale & Jennett, 1974); (3) ingepland voor een CFX-behandeling in Utah, ten minste twaalf maanden na het letsel om de mogelijke bijdrage van spontaan herstel in de huidige studie te minimaliseren (Nelson e.a., 2019). Potentiële deelnemers met een voorgeschiedenis van neurologische aandoeningen (elke neurologische diagnose anders dan een hersenschudding) werden uitgesloten van deelname.

Meetinstrumenten

Karakteristieken en het functioneren van deelnemers werden in kaart gebracht aan de hand van herhaalde vragenlijsten en multidisciplinaire metingen die staan weergegeven in Tabel 1 (zie p. 115 e.v.). Samengevat bestaat het onderzoek uit: (1) een intakevragenlijst om de demografische en medische achtergrond van deelnemers, persoonskenmerken en kenmerken van hun hersenschudding in kaart te brengen; (2) vragenlijsten om de perceptie van functioneren in kaart te brengen en (3) een multidisciplinaire meting om het functioneren met prestatietests in kaart te brengen op het gebied van vestibulair-oculair functioneren, neurocognitieve functies en statische en dynamische balans. De metingen werden afgenomen op verschillende momenten: T0: voorafgaand aan de behandeling, T1: één week na de behandeling; T2: één maand na de behandeling; T3: zes maanden na de behandeling (zie Figuur 1, p. 115). De symptoomlast gemeten met de Sports Concussion Assessment Tool – 5th edition (SCAT5) fungeerde als primaire uitkomstmaat.

Procedure

Informatie over het onderzoek werd verspreid via internet en sociale media, waaronder de kanalen van de Hersenstichting, Stichting Hersenschudding, Patiëntenvereniging Hersenletsel.nl en bestaande Facebookgroepen van mensen die geïnteresseerd zijn in de behandeling van CFX. Voor deelname werd schriftelijke toestemming verkregen. Deze studie is goedgekeurd door de METC van het Amsterdam UMC (#NL76945.018.21).

Analyse

De statistische analyses werden uitgevoerd met behulp van R (versie 4.2.1). Outliers (M±3SD) werden zo nodig herschaald met winsorizing. Variabelen met minder dan 10% ontbrekende waarden werden geïmputeerd met predictive mean matching. De analyse geschiedde volgens het 'intention to treat'-principe.

Om verandering in het functioneren van deelnemers te onderzoeken werd een gepaarde t-toets gebruikt om: (1) kortetermijnverandering te toetsen (T0 vs. T2); (2) langetermijnverandering te toetsen (T0 vs. T3) en (3) verandering in de periode na de behandeling te toetsen (T2 vs. T3). Daarnaast werd voor iedere deelnemer op elke uitkomstmeting bepaald of er sprake was van betekenisvolle verandering aan de hand van een reliable change index die per uitkomstmeting werd berekend aan de hand van een significantieniveau van alpha = ,05 (Christensen, 1986). Op basis van kans wordt dan bij 5% van de deelnemers een betekenisvolle verandering verwacht, waarvan dit bij 2,5% van de deelnemers een verbetering betreft. Met een chi-kwadraattoets werd bepaald of de proportie deelnemers met betekenisvolle vooruitgang significant groter was dan op basis van kans zou worden verwacht (2,5%). Tot slot werd aan de hand van een multipele regressie met backwardselectie onderzocht welke factoren verklarend waren voor de symptoomlast bij aanvang van de behandeling (SCAT5 op T0) en de mate van verandering in symptoomlast op één maand na de behandeling (SCAT5 T2-T0). Daarbij werd gebruikgemaakt van verschillende sets van variabelen (predictorsets) die samen als predictoren in multipele regressie werden gebruikt: demografische en medische achtergrond (sekse, leeftijd, opleidingsniveau, leerstoornis, psychiatrische stoornis), kenmerken hersenschudding (eerdere hersenschudding, bewustzijnsverlies, anterograde PTA, overgeven, maanden sinds letsel), persoonskenmerken (persoonlijkheidskenmerken en copingstijlen), functioneren bij aanvang (angst, depressie, vermoeidheid, slaapproblemen). Per predictorset werd een aparte regressieanalyse uitgevoerd. Vervolgens werden alle predictoren uit deze sets gezamenlijk opgenomen in een aparte regressieanalyse. Alle statistische tests waren tweezijdig met een significantieniveau op p < ,05. Voor alle vergelijkingen per statistische toets (t-toets of chi-kwadraattoets) werd één FDR-correctie voor multipele tests toegepast. Effectgroottes werden uitgedrukt in Cohen's d en geïnterpreteerd als een klein effect (0,2 ≤ d < 0,5), middelgroot effect (0,5 ≤ d < 0,8) of een groot effect (d ≥ 0,8; Cohen, 1988).

Figuur 1 Metingen over de tijd. (Multidisciplinaire metingen vonden plaats in het Sportmedisch Centrum van de KNVB in Zeist. Als deelnemers niet in staat waren om te reizen, dan werden de metingen afgenomen tijdens een huisbezoek.)

Tabel 1 Meetinstrumenten

Noot. *Alleen voor deelnemers die in staat waren om naar het Sportmedisch Centrum van de KNVB te komen

Resultaten

Populatie

In deze studie werden 64 deelnemers (75% vrouw) geïncludeerd met een gemiddelde leeftijd van 39,3 jaar (SD = 12,2) en een relatief hoog opleidingsniveau (gemiddelde = 6,4, vergelijkbaar met hoger onderwijs). Vanwege een tegenvallende inclusiesnelheid werden twee deelnemers geïncludeerd die minder dan twaalf maanden na het letsel startten met hun behandeling (10,9 en 11,3 maanden). Demografische en medische gegevens, kenmerken van de hersenschudding en persoonskenmerken van 64 deelnemers zijn weergegeven in Tabel 2 (p. 119). Op het gebied van persoonlijkheidskenmerken zijn de scores voor zelfcontrole, identiteitsintegratie, verantwoordelijkheid, relationele capaciteiten en sociale concordantie op een gemiddeld niveau ten opzichte van beschikbare normscores (49,9 < T-scores > 53,2). Na de eerste meting (voor de behandeling) vielen drie deelnemers uit bij de vervolgmetingen (na de behandeling, redenen: long-COVID: n = 1; te hoge belasting: n = 1; reden onbekend: n = 1), waarvan de ontbrekende gegevens werden geïmputeerd. Vanwege het aflopen van de looptijd van de studie konden niet alle langetermijnmetingen worden uitgevoerd, en zijn in totaal T3-metingen beschikbaar voor 52 deelnemers. Een totaal van 26 personen werd uitgesloten van deelname vanwege de aanwezigheid van een neurologische aandoening anders dan een hersenschudding.

Tabel 2 Demografische en persoonlijke kenmerken

Noot. SD = standaarddeviatie, PTA = posttraumatische amnesie, SIPP-SF = Severity Indices of Personality Problems – Short Form, UCL = Utrechtse CopingLijst

Verandering door de tijd

De resultaten van metingen van het functioneren van deelnemers voor de behandeling, een maand na de behandeling en zes maanden na de behandeling zijn weergegeven in Tabel 3 (p. 121 e.v.).

Kortetermijnverandering in functioneren

De symptoomlast (SCAT5) van deelnemers was een maand na de behandeling significant lager dan voor de behandeling (zie Figuur 2, p. 120). Daarbij was ook sprake van afnames in de zelfrapportage van angst (HADS-A), depressie (HADS-D), vermoeidheid (CIS) en slaapproblemen (PSQI). Ook werden verbeteringen geobserveerd in het vestibulair-oculair functioneren (VOMS) en alle gemeten domeinen van het neurocognitief functioneren (Emma Toolbox). Tot slot lieten deelnemers verbetering zien in het algemeen functioneren (GOS-E), hun tevredenheid over participatie (USER-P) en de ervaren restricties in de dagelijkse participatie (USER-P). De resultaten bieden geen evidentie voor statistisch significante verandering in balans (DynSTABLE) of mate van participatie (USER-P).

Langetermijnverandering in functioneren

Alle beschreven kortetermijnveranderingen werden ook geobserveerd op de langere termijn, zes maanden na de behandeling. Daarnaast lieten deelnemers een verbetering zien in de mate van participatie (USER-P). In de periode van een maand na de behandeling tot zes maanden na de behandeling werden geen veranderingen in het functioneren waargenomen, met uitzondering van verbeteringen in klachten van depressie (HADS-D) en vermoeidheid (CIS), neurocognitieve prestaties op het gebied van informatieverwerking en aandachtscontrole, het verbaal geheugen en de tevredenheid over participatie (USER-P).

Figuur 2 Veranderingen in symptoomlast (SCAT5) over tijd
Noot. De gekleurde lijnen vertegenwoordigen individuele deelnemers (n = 64), waarbij elke kleur een andere deelnemer weergeeft. De dikgedrukte blauwe lijn geeft het gemiddelde van alle deelnemers weer, met het bijbehorende 95%-betrouwbaarheidsinterval. Tijdsmoment 0 (T0) staat voor de metingen vóór de behandeling, T1 een week na de behandeling, T2 een maand na de behandeling en T3 betreft de metingen zes maanden na de behandeling.

Tabel 3 Korte- en langetermijnverandering in functioneren

Noot. Positieve effectgrootten (EG, Cohen's d) indiceren voortuitgang. SD = standaarddeviatie; HADS = Hospital Anxiety and Depression Scale; CIS = Checklist Indiviuele Spankracht; PSQI = Pittsburg Sleep Quality Index; VOMS = Vestibulo-oculoMotor Screening; GOS-E – Glasgow Outcome Scale – Extended; USER-P: Utrecht Scale for Evaluation of Rehabilitation;, s = seconden.
* p < ,05; ** p < ,01, *** p < ,001

Betekenisvolle verandering

De aanwezigheid van betekenisvolle verandering op individueel niveau is weergegeven in Tabel 4 (p. 123 e.v.). Op het gebied van symptoomlast rapporteerde 69% van de deelnemers een betekenisvolle verbetering een maand na de behandeling (SCAT5) en 77% zes maanden na de behandeling. Op andere uitkomstmaten liet tussen de 22% (statische balans, DynSTABLE) en 72% (Informatieverwerking & Aandachtscontrole en Verbaal geheugen, Emma Toolbox) van de deelnemers een maand na de behandeling een betekenisvolle verbetering zien en tussen de 29% (slaapproblemen, PSQI) en 85% (vermoeidheid, CIS) zes maanden na de behandeling.

Niet alle deelnemers gingen vooruit; 9% van de deelnemers rapporteerde een betekenisvolle achteruitgang op het gebied van symptoomlast een maand na de behandeling en 6% van de deelnemers rapporteerde een betekenisvolle achteruitgang zes maanden na de behandeling. Op andere uitkomstmaten liet tussen de 2% (functionele uitkomst, GOS-E) en 42% (visuele afhankelijkheid van de balans, DynSTABLE) van de deelnemers een maand na de behandeling een betekenisvolle achteruitgang zien en tussen de 2% (Informatieverwerking & Aandachtscontrole, Emma Toolbox) en 28% (visuele afhankelijkheid van de balans, DynSTABLE) zes maanden na de behandeling.

Tabel 4 Betekenisvolle verandering

Noot. HADS = Hospital Anxiety and Depression Scale; CIS = Checklist Indiviuele Spankracht; PSQI = Pittsburg Sleep Quality Index; VOMS = Vestibulo-oculoMotor Screening; GOS-E – Glasgow Outcome Scale – Extended; USER-P: Utrecht Scale for Evaluation of Rehabilitation; s = seconden.
* p < ,05; ** p < ,01, *** p < ,001

Predictoren van verandering in symptoomlast

Een multiple regressiemodel waarin predictoren beschikbaar waren voor het verklaren van de mate van verandering in symptoomlast één maand na de behandeling, laat zien dat deze ten dele wordt verklaard (R² = 23,3%) door persoonskenmerken en het functioneren voorafgaand aan de behandeling (Tabel 5. p. 127). Een hogere zelfrapportage van vermoeidheid (CIS) en een minder sterk verantwoordelijkheidsgevoel (SIPP-SF) waren gerelateerd aan een grotere afname in symptomen na de behandeling.

Tabel 5 Predictoren van verandering in symptoomlast na de behandeling

Noot. Voor de uitkomstmaat geldt dat lagere waarden indicatief zijn voor een sterkere afname van de symptoomlast. N = 64. SE = standaarderror; BI = betrouwbaarheidsinterval; AIC = Aikaike's Information Criterion; CIS = Checklist Individuele Spankracht; SIPP-SF = Severity Indices of Personality Problems – Short Form; PTA = posttraumatische amnesie.

Discussie

Deze studie vormt het eerste onafhankelijk prospectieve onderzoek naar de CFX-behandeling. De resultaten laten zien dat deelnemers gemiddeld een lagere symptoomlast rapporteren, waarbij zes maanden na de behandeling voor 77% van de patiënten een betekenisvolle afname van de symptoomlast werd geobserveerd. Positieve veranderingen werden ook geobserveerd op vragenlijsten voor angstige en depressieve gevoelens, vermoeidheid en slaap. Niet alle deelnemers gingen vooruit; 9% van de deelnemers had een hogere symptoomlast na de behandeling. Betekenisvolle achteruitgang op een maand na de behandeling werd het meest geobserveerd op metingen voor balans (42%), participatie (38%) en gevoelens van angst (29%), vermoeidheid (23%) en depressie (21%).

Dit onderzoek laat zien dat er gemiddeld gezien sprake is van een subjectieve verbetering bij mensen die de CFX-behandeling ondergaan, en dat deze observatie ook standhoudt op de langere termijn (zes maanden na de behandeling). Veranderingen in het functioneren werden daarnaast geobserveerd op functietests voor het vestibulair-oculair functioneren en neurocognitief functioneren, op zowel de korte termijn als de langere termijn. Deze resultaten wijzen erop dat de behandeling bij CFX eveneens gepaard gaat met betere prestaties op functietests. Daarbij moet vermeld worden dat dit ook secundair kan zijn aan verbeteringen in het psychologisch functioneren (Semkovska e.a., 2019) en het is onbekend in hoeverre oefeneffecten een rol hebben gespeeld, al is de mogelijke invloed daarvan beperkt door het gebruik van parallelversies waar mogelijk (zoals bij de geheugentests). Tot slot rapporteerden deelnemers op de langere termijn een verbetering in de mate van participatie in het dagelijks leven. Deze bevindingen zijn waargenomen in een onderzoeksgroep van gemiddeld 39 jaar oud, voor de meerderheid bestaande uit vrouwen (75%) met een opleidingsniveau dat overeenkomstig is met hoger onderwijs. Het blijft onduidelijk in hoeverre de bevindingen uit het onderzoek generaliseerbaar zijn naar de bredere populatie van mensen met langdurige klachten, zoals jongeren, mannen of mensen met een lager opleidingsniveau.

Vanwege het ontbreken van een controlegroep en een gerandomiseerd onderzoeksdesign, biedt de geobserveerde vooruitgang van deelnemers geen directe evidentie voor effectiviteit van de CFX-behandeling. Voor de waargenomen veranderingen kan niet worden bepaald in hoeverre deze tot stand zijn gekomen door non-specifieke (onbedoelde) behandeleffecten, zoals een placebo-effect. Diverse eigenschappen van een behandeling kunnen een onbedoelde rol spelen bij het verbeteren van het welzijn van patiënten, met name bij chronische aandoeningen (Ongaro & Kaptchuk, 2019). Zo kunnen behandelingen die aan patiënten worden voorgesteld als kostbaar daardoor mogelijk effectiever zijn (Espay e.a., 2015). Bovendien kunnen de effecten van een placebo gedurende een langere periode aanhouden, tot langer dan een jaar (Wartolowska e.a., 2017). Het is dus belangrijk om inzicht te verkrijgen in de mechanismen die onderliggend kunnen zijn aan de waargenomen veranderingen in het functioneren. Daarom is de samenhang tussen deelnemerskarakteristieken en symptoomlast na de behandeling onderzocht. Daarbij viel met name op dat de meerderheid van de waargenomen verschillen in symptoomlast (76%) na de behandeling niet kon worden verklaard aan de hand van karakteristieken van de deelnemers gerelateerd aan demografische en medische achtergrond, kenmerken van de hersenschudding (onder andere maanden sinds letsel), persoonskenmerken en het functioneren bij aanvang. De resultaten van het huidige onderzoek laten wel aanwijzingen zien voor een bescheiden bijdrage van psychologische factoren. Mensen met bepaalde psychologische kenmerken voor aanvang van de behandeling (hogere mate van vermoeidheid en/of een minder sterk verantwoordelijkheidsgevoel) lieten een sterkere afname in symptoomlast zien.

Aangezien het grootste deel van de verschillen in symptoomlast na de CFX-behandeling niet statistisch verklaard kon worden, kan alleen gespeculeerd worden over andere mechanismen die verklarend kunnen zijn voor de onderzoeksresultaten. Claimt CFX dat het herstel van verstoringen in de lokale zuurstofafgifte aan actieve hersengebieden de basis vormt voor de verbeteringen die patiënten ervaren na de behandeling, deze hypothese kon in dit onderzoek niet getoetst worden. Ook andere biologische mechanismen kunnen niet worden uitgesloten als mogelijke verklaring voor de veranderingen die in dit onderzoek geobserveerd zijn, zoals eventuele effecten van cardiovasculaire training. Cardiovasculaire training vormt een centraal onderdeel van de behandeling van CFX, en hiervan zijn reeds positieve effecten bekend op het herstel van klachten bij mensen in de acute fase van een hersenschudding (Leddy e.a., 2023). Cognitieve functietraining heeft een centrale plek in de CFX-behandeling, maar op basis van negatieve bevindingen in de bestaande literatuur lijkt het onwaarschijnlijk dat de waargenomen verschillen verklaard kunnen worden door positieve effecten van cognitieve functietraining (Katz e.a., 2017). Ook eventuele effecten van vestibulair-oculaire training kan niet worden uitgesloten, al is er slechts zeer beperkt bewijs voor een positieve invloed op het dagelijks leven (Kaldenberg e.a., 2022). Ook psychologische mechanismen kunnen een rol spelen, zoals de verlichting van angst voor het uitvoeren van activiteiten (fear avoidance) door blootstelling aan een intensief en actief behandelprogramma (Wijenberg e.a., 2017). Samenvattend is het mogelijk dat bevindingen van dit onderzoek kunnen worden verklaard door placebo-effecten, biologische of psychologische mechanismen, of een combinatie daarvan.

Op basis van de bevindingen in dit onderzoek, onderschrijven we het belang van toekomstig hypothesegedreven onderzoek naar het toetsen van behandelonderdelen die bij kunnen dragen aan de waargenomen verbeteringen in het functioneren, zoals cardiovasculaire training en exposuretherapie. In de zoektocht naar effectieve interventies vragen we aandacht voor de meest recente wetenschappelijke inzichten ten aanzien van de onderliggende oorzaken van aanhoudende klachten. De wetenschappelijke literatuur laat aanwijzingen zien voor de relevantie van zowel neurologische oorzaken, zoals afwijkingen in de wittestofintegriteit of functionele connectiviteit na een hersenschudding die voorspellend zijn voor aanhoudende klachten (Bai e.a., 2020; Woodrow e.a., 2023), als psychologische oorzaken, zoals een verhoogd risico op aanhoudende klachten voor mensen met een premorbide psychiatrische diagnose (Van der Naalt e.a., 2017) of een niet-adaptieve psychologische respons op aanhoudende klachten (Cassetta e.a., 2021). Belangrijker is dat neurologische en psychologische oorzaken van aanhoudende klachten niet goed op individueel niveau te onderscheiden zijn en elkaar bovendien kunnen beïnvloeden (Clark e.a., 2022). De stand van de literatuur vraagt dus om erkenning van de complexiteit van aanhoudende klachten. Het is daarmee waarschijnlijk dat aanhoudende klachten tot stand komen door een combinatie van onderliggende mechanismen, waarvan de configuratie niet voor iedereen hetzelfde is. De hypothese die hieruit voortvloeit is dat de meest effectieve behandeling ook niet voor iedereen hetzelfde zal zijn.

Conclusie

De resultaten van dit onderzoek vormen een onafhankelijke informatiebron voor behandelaars en mensen met langdurige klachten na een hersenschudding. De CFX-behandeling gaat bij de meerderheid van de onderzochte mensen gepaard met verbeteringen in het functioneren, die standhouden op de langere termijn. De behandeling kan bij een minderheid ook gepaard gaan met een achteruitgang in het functioneren. Als gevolg van het ontbreken van een controlegroep en gerandomiseerd onderzoeksdesign, vormen de resultaten geen direct bewijs voor de effectiviteit van de CFX-behandeling. Hypothesegedreven onderzoek naar effectieve behandelcomponenten is nodig voor de ontwikkeling van gerichte interventies voor aanhoudende klachten na een hersenschudding.

Bijlage

Dankbetuiging

Deze studie is mogelijk gemaakt met steun van de Hersenstichting.

© 2009-2024 Uitgeverij Boom Amsterdam
ISSN 1871-1391

De artikelen uit de (online)tijdschriften van Uitgeverij Boom zijn auteursrechtelijk beschermd. U kunt er natuurlijk uit citeren (voorzien van een bronvermelding) maar voor reproductie in welke vorm dan ook moet toestemming aan de uitgever worden gevraagd:

Behoudens de in of krachtens de Auteurswet van 1912 gestelde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch door fotokopieën, opnamen of enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikelen 16h t/m 16m Auteurswet 1912 jo. Besluit van 27 november 2002, Stb 575, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoeding te voldoen aan de Stichting Reprorecht te Hoofddorp (postbus 3060, 2130 KB, www.reprorecht.nl) of contact op te nemen met de uitgever voor het treffen van een rechtstreekse regeling in de zin van art. 16l, vijfde lid, Auteurswet 1912. Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16, Auteurswet 1912) kan men zich wenden tot de Stichting PRO (Stichting Publicatie- en Reproductierechten, postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp, www.cedar.nl/pro).

No part of this book may be reproduced in any way whatsoever without the written permission of the publisher.